Τα Πάθη του Χριστού στη βυζαντινή αγιογραφία: Θεοφάνης ο Κρης

Το Πάσχα στην Κρητική Σχολή αγιογραφίας: Τα Πάθη του Χριστού δια χειρός Θεοφάνους

   Μετά την πτώση της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης στους Οθωμανούς (1453), κατά τη διάρκεια του 15ου-16ου αιώνα στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη (θα περάσει στην εξουσία των Οθωμανών το 1669) ένας σημαντικός αριθμός ζωγράφων επιδίδονται στη δημιουργία αγιογραφιών, συνεχίζοντας και διατηρώντας τη βυζαντινή παράδοση. Η ανάπτυξη αστικών κέντρων στο νησί με διάφορες οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και η Βενετική κυριαρχία ευνοούν την ανάπτυξη καλλιτεχνικών εργαστηρίων και συντεχνιών ζωγράφων που παράγουν έργα με κοινά χαρακτηριστικά ως προς την τεχνοτροπία. Στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα φαίνεται ότι διαμορφώνεται η λεγόμενη Κρητική Σχολή στην αγιογραφία (εικονογραφία-τοιχογραφία) με κύριο εκφραστή, φορέα και συντελεστή τον αγιογράφο που είναι γνωστός με το όνομα Θεοφάνης ο Κρης. 

   Η τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής έχει βέβαια τις ρίζες της στη βυζαντινή παράδοση της Κωνσταντινούπολης, ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική παράδοση της ζωγραφικής των Παλαιολόγων. Ωστόσο, οι Κρητικοί καλλιτέχνες του 16ου αιώνα δεν μιμούνται δουλικά ούτε αντιγράφουν τα παλαιότερα πρότυπα, αλλά ανασυνθέτουν δημιουργικά στοιχεία της παράδοσης με τις νέες καλλιτεχνικές θεωρίες του 16ου-17ου αιώνα. Το έργο των ζωγράφων της Κρητικής Σχολής επηρεάσε σημαντικά την αγιογραφία των Ορθοδόξων της Ανατολής. Αυτή την περίοδο παρατηρείται έξοδος των Κρητικών ζωγράφων από το νησί τους προς τις ελληνικές ηπειρωτικές χώρες όπου καλούνται κυρίως να διακοσμήσουν με τα έργα τους διάφορες μονές. 

  Αυτό σημαίνει ότι το έργο των καλλιτεχνών της Κρητικής Σχολής ήταν γνωστό και αναγνωρισμένο. Ιδιαίτερα, πολύ μεγάλη επιρροή είχε το έργο του Θεοφάνους, ο οποίος το 1527 προσκλήθηκε να διακοσμήσει το καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα. Ο Θεοφάνης προέρχεται από τον καλλιτεχνικό κύκλο του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) και, για να προσκληθεί στα Μετέωρα, φαίνεται ότι η φήμη του είχε διαδοθεί και έξω από την Κρήτη. Η ζωγραφική στη μονή του Αγ. Νικολάου του Αναπαυσά θεωρείται νεανικό έργο του Θεοφάνους. Στα Μετέωρα ο Θεοφάνης υπογράφει τα έργα του με τον παρακάτω τρόπο: "Χειρ Θεοφάνη μοναχού του εν τη Κρήτη Στρελίτζας".

   Σας παρουσιάζω κάποια από τα νεανικά έργα του Θεοφάνους που προέρχονται από τη μονή του Αγ. Νικολάου των Μετεώρων.

   

Θεοφάνης ο Κρης, Η Βαΐοφόρος. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Θεοφάνης ο Κρης, Η απόνιψις του Πιλάτου. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Θεοφάνης ο Κρης, Η Μαστίγωσις. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Χριστός ελκόμενος. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Η Μονή Αγ. Νικολάου στο βράχο του Αναπαυσά στα Μετέωρα όπου βρίσκονται νεανικά έργα του Θεοφάνους από την Κρήτη.

   Από τα 1535 ως το 1558 (το 1559 επανέρχεται στο Χάνδακα της Κρήτης) ο Θεοφάνης ο Κρης βρίσκεται στο Άγιον Όρος ως μοναχός της Αγ. Λαύρας μαζί με τους δύο γιους του, τον Συμεών και τον Νεόφυτο-Νίφωνα, που μαθητεύουν κοντά του για να γίνουν και αυτοί ζωγράφοι. Στο Άγιον Όρος θα εικονογραφήσει σημαντικά έργα σε διάφορες μονές. Το 1545-46 με τη βοήθεια του γιου του Συμεών ζωγραφίζει στη Μονή του Σταυρονικήτα τις τοιχογραφίες του καθολικού της μονής με θέμα τα Άγια Πάθη του Χριστού.

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Μυστικός Δείπνος. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Η ταπείνωση του Δασκάλου μπροστά στους μαθητές του. Ο Χριστός νίπτει τα πόδια τους.

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Νιπτήρ. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Ο Δάσκαλος προσεύχεται στον κήπο της Γεσθημανής, γνωρίζοντας και περιμένοντας την προδοσία. Η παρουσία των μαθητών του δεν μπορεί να αλαφρώσει τον πόνο της ψυχής του. 

Θεοφάνης ο Κρης, Στον κήπο της Γεσθημανής. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Η τραγική σκηνή της προδοσίας του Διδασκάλου από το μαθητή του.

Θεοφάνης ο Κρης, Η προδοσία. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Ακόμα μία τραγική στιγμή για τον διδάσκαλο. Ο υποτιθέμενος αφοσιωμένος μαθητής του Πέτρος τον αρνείται από φόβο.

Θεοφάνης ο Κρης, Η άρνηση του Πέτρου. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Η άδικη κρίση του Χριστού.

Θεοφάνης ο Κρης, Η Κρίση. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Ο Πιλάτος νίπτει τας χείρας του...αδιαφορεί για την απόδοση δικαιοσύνης. Ο Ρωμαίος άρχοντας αποφασίζει να μην παρέμβει στις υποθέσεις των Εβραίων.

Θεοφάνης ο Κρης, Η Απόνιψις του Πιλάτου. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Το μαρτύριο για τον Χριστό έχει αρχίσει. Υπομένει τις δοκιμασίες για τη σωτηρία των ανθρώπων.

Θεοάνης ο Κρης, Ο εμπαιγμός. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Ο Χριστός βαδίζει το δρόμο του μαρτυρίου προς το Γολγοθά...

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Ελκόμενος Χριστός. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Η ύστατη στιγμή του μαρτυρίου. Πρέπει να την υπομείνει για φθάσει στην Ανάσταση...

Θεοφάνης ο Κρης, Η Σταύρωσις. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Θεοφάνης ο Κρης, Η Αποκαθήλωσις. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Θεοφάνης ο Κρης, Ο επιτάφιος θρήνος. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Η μονή του Σταυρονικήτα στο Αγ. Όρος όπου ο Θεοφάνης ο Κρης αγιογράφησε σκηνές από τα Πάθη του Χριστού.

Πηγή: Άννα Αγγελοπούλου

Η ΕΓΕΡΣΗΣ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ

 

 Η Ανάσταση του Λαζάρου, από το δωδεκαέορτο του Θεοφάνη του Κρητός.

Ιερά Μονή Σταυρονικήτα Αγίου Όρους (1545-1546). 

Η παράσταση μας μεταφέρει έξω από την πόλη, σε βράχους. Σ’ έναν από αυτούς, όπως συνήθιζαν οι Ιουδαίοι, ήταν λαξευμένο το μνήμα του Λαζάρου. Δεσπόζει κι εδώ η μορφή του Χριστού. Βλέπουμε τη θλίψη του, αλλά μαντεύουμε και τη θεότητά του. Την τελευταία προδίδουν, πρώτο, η μεγαλοπρεπής στάση του και, δεύτερο, το γεγονός ότι οι Ιουδαίοι (τους βλέπουμε στη δεξιά ομάδα των προσώπων) κοιτάζουν το Χριστό και όχι το Λάζαρο. Το ένα χέρι του Κυρίου κρατάει ειλητό και το άλλο με εκφραστική κίνηση εκτείνεται προς το Λάζαρο. Με το πρόσταγμά του ο Λάζαρος ανασταίνεται. Ένας νέος αφαιρεί τις ταινίες κι ένας άλλος σηκώνει την πλάκα του τάφου. Εντυπωσιακές οι αδελφές του Λαζάρου. Προσκυνούν τον Κύριο έχοντας στα πρόσωπά τους χαραγμένη την άφατη λύπη τους.

Έτσι η εικόνα μας εκτός από το θεικό της στοιχείο έχει και το ανθρώπινο. Άλλες εικόνες, όπως της Αναλήψεως, της Αναστάσεως κ.α. έχουν κρυμμένο το μυστήριό τους και φανερό το συμβολικό τους χαρακτήρα. Εδώ τα πράγματα είναι κατανοητά και φανερά. Ο Ουσπένσκη λέει:«Η εικόνα μεταδίδει την εξωτερική, φυσική πλευρά του θαύματος, κάνοντάς την προσιτή στην ανθρώπινη αντίληψη και έρευνα, όπως όταν τελέστηκε το θαύμα και όπως ακριβώς αναφέρεται στα Ευαγγέλια».

Η παράσταση συγκινεί με τα πρόσωπα των Εβραίων που έτρεξαν να παρηγορήσουν τις πονεμένες αδελφές του Λαζάρου. Γίνονται αυτόπτες μάρτυρες του θαύματος και πολλοί «θεασάμενοι α εποίησεν ο Ιησούς, επίστευσαν εις αυτόν».

Η εικόνα της Έγερσης του Λαζάρου μας προτρέπει να θυμηθούμε τα βαρυσήμαντα λόγια του Κυρίου: «Εγώ ειμι η ανάστασις και η ζωή. Ο πιστεύων εις εμέ, καν αποθάνη, ζήσεται και πας ο ζων και πιστεύων εις εμέ ου μη αποθάνη εις τον αιώνα».

Χρήστος Γκότσης

Πηγή: Βήμα Ορθοδοξίας

Μεγάλη Πέμπτη: Ο Μυστικός Δείπνος, τα Πάθη και η Σταύρωση μέσα απο τα έργα του Θεοφάνη του Κρητικού

Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΔΕΙΠΝΟΣ

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Μυστικός Δείπνος.

Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

 Ο ΝΙΠΤΗΡ

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Νιπτήρ.

Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Η ΜΑΣΤΙΓΩΣΗ 

 

Η Μαστίγωση–Θεοφάνης ο Κρης-

Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου στα Μετέωρα

 

Ο ΕΛΚΟΜΕΝΟΣ 

  

Ο Ελκόμενος-Θεοφάνης ο Κρης-

Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου στα Μετέωρα

Η ΣΤΑΥΡΩΣΗ

Θεοφάνης ο Κρής: “Σταύρωση”, (1535)

Καθολικό Μεγίστης Λαύρας

ΕΙΣΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ

Η ΒΑΙΟΦΟΡΟΣ

 

 Θεοφάνης ο Κρης, Η Βαΐοφόρος.

Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ !

Ὁ ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ εὔχεται σέ ὅλους τούς ἀναγνώστες του καί τούς προσκυνητές τοῦ Ἁγίου Ὄρους ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ ! Τό φῶς τῆς Ἀναστάσεως νά φωτίζει ὅλους μας στό δρόμο γιά τή συνάντηση μέ τόν ἀναστημένο Χριστό.

 

Ἡ Ἀνάστασις. Φορητή εἰκόνα τοῦ Θεοφάνη τοῦ Κρητός. Μεγίστη Λαύρα. Μέσα 16ου αἰ. 

  
Ἡ Ἀνάστασις. Τοιχογραφία τοῦ Μανουήλ Πανσέληνου. Πρωτᾶτο, Καρυές. Τέλη 13ου αἰ.

 Ἡ Ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ. Ξάνθη. Ναός Παμμεγίστων Ταξιαρχῶν. Εἰκόνα ἐπιστυλίου τέμπλου. 1742.

 

«Μεγαλυνάρια τοῦ Πάσχα». Διά χειρός Ἰωάσαφ ἱερομονάχου

Καυσοκαλυβίτου. 1919. Ἔνθετο σέ Πεντηκοστάριο τοῦ ἔτους 1896.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΘΕΑΣΑΜΕΝΟΙ

Πορεία πρός τό Πάσχα,

μέσα ἀπό τήν ἁγιορείτικη εἰκονογραφική τέχνη 7.

Ἡ Ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ. Τοιχογραφία στό Πρωτάτο. Καρυές. Ἔργο Πανσελήνου, τέλους 13ου αἰ.

Ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Ἀνάστασις. Φορητή εἰκόνα στό καθολικό τῆς Μεγίστης Λαύρας. Ἔργο Θεοφάνους τοῦ Κρητός. 1535.

Ἡ Ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ. Τοιχογραφία γ΄μισοῦ τοῦ 18ου αἰ. στό Κυριακό τῆς σκήτης Καυσοκαλυβίων. Ἐργαστήριο ἱερομονάχου Παρθενίου Σκούρτου τοῦ ἐξ Ἀγράφων

ΤΟ ΕΚΟΥΣΙΟΝ ΚΑΙ ΣΩΤΗΡΙΟΝ ΠΑΘΟΣ

Πορεία πρός τό Πάσχα,

μέσα ἀπό τήν ἁγιορείτικη εἰκονογραφική τέχνη 4.

Ἡ Μαστίγωσις. Τοιχογραφία γ΄μισοῦ τοῦ 18ου αἰ. Ἐργαστήριο ἱερομονάχου Παρθενίου Σκούρτου τοῦ ἐξ Ἀγράφων.

Δημοσίευση:
Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου, «Μεταβυζαντινή τέχνη στή σκήτη Καυσοκαλυβίων», Πρακτικά Β΄ Διεθνοῦς Συμποσίου: Ἅγιον Ὄρος. Πνευματικότητα καί Ὀρθοδοξία. Τέχνη, Θεσσαλονίκη 11-13 Νοεμβρίου 2005, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 367, εἰκ. 7.

Ὁ Κύριος ἑλκόμενος εἰς τό σταυρῶσαι. Τοιχογραφία γ΄μισοῦ τοῦ 18ου αἰ. Ἐργαστήριο ἱερομονάχου Παρθενίου Σκούρτου τοῦ ἐξ Ἀγράφων.

Δημοσίευση:
Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου, «Μεταβυζαντινή τέχνη στή σκήτη Καυσοκαλυβίων», Πρακτικά Β΄ Διεθνοῦς Συμποσίου: Ἅγιον Ὄρος. Πνευματικότητα καί Ὀρθοδοξία. Τέχνη, Θεσσαλονίκη 11-13 Νοεμβρίου 2005, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 367, εἰκ. 8.

Ἡ Σταύρωσις τοῦ Χριστοῦ. Τοιχογραφία γ΄μισοῦ τοῦ 18ου αἰ. Ἐργαστήριο ἱερομονάχου Παρθενίου Σκούρτου τοῦ ἐξ Ἀγράφων.

Δημοσίευση:
Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου, «Μεταβυζαντινή τέχνη στή σκήτη Καυσοκαλυβίων», Πρακτικά Β΄ Διεθνοῦς Συμποσίου: Ἅγιον Ὄρος. Πνευματικότητα καί Ὀρθοδοξία. Τέχνη, Θεσσαλονίκη 11-13 Νοεμβρίου 2005, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 364, εἰκ. 1.
Τοῦ ἰδίου, Ὅσιος Παρθένιος ὁ Σκοῦρτος, ὁ ἐκ Φουρνᾶ τῶν Ἀγράφων. Ὁ βίος καί τό ζωγραφικό του ἔργο, ἔκδ. Πανευρυτανική Ἕνωση, Ἀθήνα 2010, σ. 131, εἰκ. 75.

Ἡ Σταύρωσις. Λεπτομέρεια ἀπό ἀργυρό κάλυμμα εύαγγελίου, πού προέρχεται ἀπό τό ναό Γἕνεσίου τῆς Θεοτόκου Σπάρτης Μ. Ἀσίας. Φέρει ἀφιέρωση τοῦ ἔτους 1875. Κυριακό Καυσοκαλυβίων.

Δημοσίευση: άδημοσίευτη.

Ἡ Σταύρωσις. Φορητή εἰκόνα διά χειρός Θεοφάνους μοναχοῦ τοῦ Κρητός 1535. Καθολικό Μεγίστης Λαύρας.

Ἡ προετοιμασία τῆς Σταυρώσεως / Ἡ Προδοσία. Τοιχογραφίες περ. ἔτους 1311/12. Λιτή καθολικοῦ μονῆς Βατοπαιδίου.

Δημοσίευση: Ν. Τουτού-Φουστέρη Γ., Εὑρετήριον τῆς μνημειακῆς ζωγραφικῆς τοῦ Ἁγίου Ὄρους. 10ος-17ος αί., ἔκδ. Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 2010, σ. 133, 134.