ΜΝΗΜΗ ΜΟΝΑΧΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΜΙΚΡΑΓΙΑΝΝΑΝΙΤΟΥ. 20 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΟΥ (+1991). ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ 1

Πα­τα­πί­ου μο­να­χοῦ Καυ­σο­κα­λυ­βί­του

Ἄγνωστα καί ἀνέκδοτα Ὑμνογραφήματα

τοῦ μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου τῆς περιόδου 1926-1941 στή σκήτη Καυσοκαλυβίων

Συμ­βο­λή στή με­λέ­τη τῆς ζω­ῆς καί τοῦ ἔρ­γου του

Στή μι­κρή πλήν ἀ­ξι­ό­λο­γη Βι­βλι­ο­θή­κη τοῦ Κυ­ρι­α­κοῦ τῆς Σκή­της Ἁγίας Τρι­ά­δος Καυ­σο­κα­λυ­βί­ων, ἀλ­λά καί τίς Βι­βλι­ο­θῆ­κες ὁ­ρι­σμέ­νων ἀ­πό τίς Κα­λύ­βες της, φυ­λάσ­σο­νται με­τα­ξύ τῶν 300[1] καί πλέ­ον χει­ρο­γρά­φων κω­δί­κων, καί ὁ­ρι­σμέ­νοι πού πε­ρι­λαμ­βά­νουν εἴ­τε πα­ντε­λῶς ἄ­γνω­στα, εἴ­τε γνω­στά ἀλ­λά ἀ­νέκ­δο­τα ὑ­μνο­γρα­φι­κά ἔρ­γα[2] τοῦ ἀ­ει­μνή­στου Ὑ­μνο­γρά­φου τῆς Με­γά­λης τοῦ Χρι­στοῦ Ἐκ­κλη­σί­ας Γε­ρα­σί­μου μο­να­χοῦ Μι­κρα­γι­αν­να­νί­του (1905-1991)[3]. Ὁ­ρι­σμέ­να μά­λι­στα ἀ­πό τά ἔρ­γα αὐ­τά, ἐ­κτός τοῦ ση­μα­ντι­κοῦ γε­γο­νό­τος ὅ­τι εἶ­ναι χρο­νο­λο­γη­μέ­να καί πα­ρα­δί­δο­νται ἀ­πό τή γρα­φί­δα τοῦ ἴ­δι­ου τοῦ ποι­η­τοῦ τους, θά πρέ­πει νά ὑ­πο­γραμ­μι­στεῖ, ὅ­τι ἀ­πο­τε­λοῦν –μέ βά­ση τή μέ­χρι σή­με­ρα ἔ­ρευ­να- τά πρω­ϊ­μό­τε­ρα ποι­η­τι­κά ἔρ­γα τῆς ση­μαί­νου­σας αὐ­τῆς ἁ­γι­ο­ρει­τι­κῆς προ­σω­πι­κό­τη­τας, χρο­νο­λο­γη­μέ­να ἀ­πό τό 1926 καί ἐ­ντεῦ­θεν.
Τό σύ­νο­λο τῶν ὑ­μνο­γρα­φη­μά­των αὐ­τῶν δη­μι­ούρ­γη­σε ὁ μα­κα­ρι­στός π. Γε­ρά­σι­μος[4] –μέ­σα στά πλαί­σι­α ἐρ­γο­χει­ρι­κῆς τέ­χνης, ὅ­πως στά­θη­κε γι­᾿ αὐ­τόν ἡ ὑ­μνο­γρα­φί­α- κα­τό­πιν πα­ραγ­γε­λί­ας Καυ­σο­κα­λυ­βι­τῶν γε­ρό­ντων, καί προ­ο­ρι­ζό­ταν γι­ά τήν κά­λυ­ψη λει­τουρ­γι­κῶν ἀ­να­γκῶν εἴ­τε τοῦ Κυ­ρι­α­κοῦ τῆς Σκή­της εἴ­τε τῶν Κα­λυ­βῶν τους εἴ­τε ἀ­κό­μη καί τῶν ἰ­δι­αι­τέ­ρων πα­τρί­δων τους, ὅ­πως θά δοῦ­με πα­ρα­κά­τω.
Στήν ἐ­παι­νε­τή προ­σπά­θει­α τῶν Καυ­σο­κα­λυ­βι­τῶν πα­τέ­ρων νά τι­μοῦν μέ λα­μπρούς ὕ­μνους καί ὠ­δές πνευ­μα­τι­κές τό­σο τήν Ἁ­γί­α Τρι­ά­δα στήν ὁ­ποί­α εἶ­ναι ἀ­φι­ε­ρω­μέ­νη ἡ σκή­τη καί ὁ Κυ­ρι­α­κός να­ός της, ὅ­σο καί τούς ἁ­γί­ους πο­λι­ού­χους της, ὀ­φεί­λε­ται ἡ σύν­θε­ση ἀ­πό τόν π. Γε­ρά­σι­μο Πα­ρα­κλη­τι­κοῦ κα­νό­να στήν Ἁγία Τρι­ά­δα, Ἀ­κο­λου­θί­ας τοῦ ὁσίου Μα­ξί­μου τοῦ Καυ­σο­κα­λύ­βη με­τά Πα­ρα­κλή­σε­ως καί Χαι­ρε­τι­σμῶν[5] κα­θώς καί Ἀ­κο­λου­θί­ας στήν ἀ­πό κοι­νοῦ μνή­μη τῶν ὁ­σί­ων Μα­ξί­μου, Νή­φω­νος καί Ἀ­κα­κί­ου, πού βρί­σκο­νται σέ κώ­δι­κες τῆς Βι­βλι­ο­θή­κης τοῦ Κυ­ρι­α­κοῦ.
Δύ­ο ἀ­πό τούς δι­α­δό­χους τοῦ γνω­στοῦ ἱ­ε­ρο­μο­νά­χου Χα­ρί­τω­νος τοῦ Πνευ­μα­τι­κοῦ τοῦ Τρικ­καί­ου (1876-1906)[6], οἱ μο­να­χοί Χα­ρί­των (Τρά­πα­λης) καί Ἀ­θα­νά­σι­ος (Κυ­ρι­α­κό­που­λος), πού μό­να­ζαν στήν Κα­λύ­βη τοῦ Ἀ­κα­θί­στου Ὕ­μνου τῶν Καυ­σο­κα­λυ­βί­ων, κα­τά­γο­νταν ἀ­πό τήν κω­μό­πο­λη Δά­φνη (πα­λαι­ά Στρέ­ζο­βα) τῶν Κα­λα­βρύ­των। Σ᾿ αὐ­τήν καί σέ δι­ά­φο­ρους να­ούς της πού με­ρί­μνη­σαν γι­ά τήν ἀ­να­καί­νι­σή τους, οἱ πα­τέ­ρες αὐ­τοί ἀ­φι­έ­ρω­σαν καί φο­ρη­τές εἰ­κό­νες, ἱ­στο­ρη­μέ­νες οἱ πε­ρισ­σό­τε­ρες ἀ­πό τούς δι­ά­ση­μους καυ­σο­κα­λυ­βί­τες ζω­γρά­φους Ἰ­ω­α­σα­φαί­ους[7]. Μέ δι­κή τους πά­λι πρω­το­βου­λί­α, θέ­σπι­σαν ἑ­ορ­τές γι­ά τίς ἱ­ε­ρές αὐ­τές εἰ­κό­νες καί γι­ά νά κα­λύ­ψουν τίς σχε­τι­κές λει­τουρ­γι­κές ἀ­νά­γκες πού προ­έ­κυ­ψαν, πα­ρήγ­γει­λαν στόν ἀρ­χά­ρι­ο τό­τε μο­να­χό καί εὔ­ελ­πη ὑ­μνο­γρά­φο μο­να­χό Γε­ρά­σι­μο, τόν «ἐξ Ἠ­πεί­ρου κα­τα­γό­με­νο», πού ἀ­σκεῖ­το στήν ἐ­ρη­μι­κή τό­τε πε­ρι­ο­χή τῆς Μι­κρᾶς Ἁ­γί­ας Ἄν­νης, νά συν­θέ­σει εἴ­τε πλή­ρεις πα­νη­γυ­ρι­κές Ἀ­κο­λου­θί­ες, εἴ­τε συ­μπλη­ρώ­σεις Ἀ­κο­λου­θι­ῶν εἴ­τε Κα­νό­νες, Με­γα­λυ­νά­ρι­α, Ἐ­γκώ­μι­α, Οἴ­κους Χαι­ρε­τι­στή­ρι­ους, Πα­ρα­κλη­τι­κούς Κα­νό­νες, Ἀ­πο­λυ­τί­κι­α, Κο­ντά­κι­α κ.ἄ. Ὁ­ρι­σμέ­νες φο­ρές, ὁ π. Γε­ρά­σι­μος συ­νέ­τα­ξε καί Συ­να­ξα­ρι­α­κά κεί­με­να ἤ Ὑ­πο­μνή­μα­τα γι­ά τίς ἑ­ορ­τές πού ὑ­μνο­λο­γοῦ­σε. Τά πε­ρισ­σό­τε­ρα ἀ­πό τά ἔρ­γα αὐ­τά εἶ­ναι ἰ­δι­ό­γρα­φα τοῦ ποι­η­τοῦ τους καί χρο­νο­λο­γη­μέ­να.
Γι­ά τίς ἀ­νά­γκες τῶν πα­τέ­ρων τῆς Κα­λύ­βης τοῦ Ἁγ. Ἰ­ω­άν­νου τοῦ Θε­ο­λό­γου καί κα­τό­πιν αἰ­τή­σε­ώς τους, ὁ π. Γε­ρά­σι­μος συ­νέ­θε­σε τά ὑ­μνο­γρα­φή­μα­τα πού πα­ρου­σι­ά­ζου­με στήν πα­ρού­σα με­λέ­τη. Ὁ κοι­νός Πα­ρα­κλη­τι­κός κα­νό­νας καί οἱ Χαι­ρε­τι­σμοί στούς ἁ­γί­ους Ἰ­ω­άν­νη τό Θε­ο­λό­γο, Νι­κό­λα­ο καί Ἀ­θα­νά­σι­ο Ἀ­θω­νί­τη θά πρέ­πει νά ἑρ­μη­νευ­τεῖ, ἐ­κτός ἀ­πό τό γε­γο­νός ὅ­τι ὁ ὅσιος Ἀ­θα­νά­σι­ος εἶ­ναι ὁ κτί­το­ρας τῆς κυ­ρι­άρ­χου μο­νῆς Με­γί­στης Λαύ­ρας, καί ἀ­πό τήν ὕ­παρ­ξη δύ­ο πα­ρεκ­κλη­σί­ων στήν ἴ­δι­α Κα­λύ­βη: τό με­γα­λύ­τε­ρο, τοῦ Ἁγ. Ἰ­ω­άν­νου τοῦ Θε­ο­λό­γου, πού ἀ­να­καί­νι­σε στά 1766 ὁ ἱ­ε­ρο­μό­να­χος Πα­ΐ­σι­ος ὁ Μυ­τη­λι­ναῖ­ος († 1801) καί τό μι­κρό­τε­ρο, τοῦ Ἁγ. Νι­κο­λά­ου.
Γι­ά τίς ἀ­νά­γκες τῆς ἀρ­χαι­ό­τε­ρης Κα­λύ­βης τῶν Καυ­σο­κα­λυ­βί­ων, αὐ­τῆς τοῦ Ἁγίου Ἀ­κα­κί­ου, γρά­φη­καν τό­σο οἱ Χαι­ρε­τι­σμοί τοῦ ἱ­δρυ­τοῦ τῆς σκή­της ὁσίου Ἀ­κα­κί­ου τοῦ Καυ­σο­κα­λυ­βί­του, ὅ­σο ἡ Ἀ­κο­λου­θί­α τοῦ ἁγίου ὁ­σι­ο­μάρ­τυ­ρος Πα­χω­μί­ου κα­θώς καί τό συ­μπλή­ρω­μα τῆς Ἀ­κο­λου­θί­ας τοῦ ἁγίου ὁ­σι­ο­μάρ­τυ­ρος Ρω­μα­νοῦ· ὑ­μνο­γρα­φή­μα­τα γι­ά δύ­ο Νε­ο­μάρ­τυ­ρες οἱ ὁ­ποῖ­οι ἀ­σκή­θη­καν ὡς ὑ­πο­τα­κτι­κοί τοῦ ὁσίου Ἀ­κα­κί­ου στήν Κα­λύ­βη του, πρό τοῦ μαρ­τυ­ρί­ου τους[8]।

Ὅ­πως προ­κύ­πτει ἀ­πό τή με­λέ­τη μας, οἱ ὀ­ρε­σί­βι­οι οἰ­κι­στές τῆς πλέ­ον ἀ­πο­μα­κρυ­σμέ­νης ἁ­γι­ο­ρει­τι­κής σκή­της, ἦ­ταν οἱ πρῶ­τοι οἱ ὁ­ποῖ­οι, ἐ­κτι­μῶ­ντας τό ποι­η­τι­κό χά­ρι­σμα τοῦ ἀρ­χά­ρι­ου τό­τε μο­να­χοῦ Γε­ρα­σί­μου, τοῦ ζή­τη­σαν νά συν­θέ­σει ὑ­μνο­γρα­φή­μα­τα γι­ά τίς λει­τουρ­γι­κές τους ἀ­νά­γκες. Πρό­κει­ται, ὅ­πως δι­α­πι­στώ­νου­με ἀ­πό τό χρό­νο συν­θέ­σε­ως τῶν πε­ρισ­σό­τε­ρων ἀ­π’ αὐ­τά (1926 καί ἐ­ντεῦ­θεν), γι­ά τά πρῶ­τα –βά­ση ἀ­κρι­βοῦς χρο­νο­λο­γή­σε­ως- ἀ­πό τά εὑ­ρι­σκό­με­να ἔρ­γα, πού συ­νέ­θε­σε ὁ μα­κα­ρι­στός ὑ­μνο­γρά­φος. Εἶ­ναι μά­λι­στα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό ὅ­τι ἀ­νά­με­σα στά σή­με­ρα πα­ρου­σι­α­ζό­με­να ἔρ­γα βρί­σκε­ται καί τό πα­λαι­ό­τε­ρο χρο­νο­λο­γη­μέ­νο ἔρ­γο τοῦ π. Γε­ρα­σί­μου. Πρό­κει­ται γι­ά τά «Με­γα­λυ­νά­ρι­α ψαλ­λό­με­να πρός τήν Ὑ­πε­ρού­σι­ον καί Ζω­αρ­χι­κήν Τρι­ά­δα καί εἰς τούς Ὁ­σί­ους καί Θε­ο­φό­ρους πα­τέ­ρας ἡ­μῶν Μά­ξι­μον τόν Καυ­σο­κα­λυ­βί­την, Νή­φω­να καί Ἀ­κά­κι­ον». Γρά­φη­καν ἀ­πό τόν π. Γε­ρά­σι­μο τό 1926, δύ­ο μό­λις ἔ­τη με­τά τήν κου­ρά του ὡς μο­να­χοῦ καί σέ ἡ­λι­κί­α μό­λις 19 ἐ­τῶν.
Στή συ­νέ­χει­α, πα­ρα­θέ­του­με τόν Κα­τά­λο­γο τῶν 48 αὐ­τῶν ἔρ­γων ἀ­πό 15 κώ­δι­κες πού εἶ­ναι θη­σαυ­ρι­σμέ­νοι στό Κυ­ρι­α­κό καί σέ ὁ­ρι­σμέ­νες ἀ­πό τίς Κα­λύ­βες τῆς Σκή­της, πε­ρι­γρά­φο­ντας συ­νο­πτι­κά τά ὑ­μνο­γρα­φή­μα­τα (καί τά συ­να­ξα­ρι­α­κά κεί­με­να) τοῦ π Γε­ρα­σί­μου καί κά­νο­ντας πα­ράλ­λη­λα τίς ἀ­πα­ραί­τη­τες γι’ αὐ­τά ἐ­πι­ση­μάν­σεις.
Ὡς Ἐ­πί­με­τρο τῆς πα­ρού­σας με­λέ­της, πρω­το­δη­μο­σι­εύ­ου­με τά τρία ἀρ­χαι­ό­τε­ρα ἀ­πό τά ποι­ή­μα­τα αὐ­τά: τά ἀ­νω­τέ­ρω Με­γα­λυ­νά­ρι­α (ἔ­τος 1926), τόν Κα­νό­να τῆς ἐν Στρε­ζό­βῃ εὐ­ρι­σκο­μέ­νης Εἰ­κό­νος τῆς Ὑ­πε­ρα­γί­ας Θε­ο­τό­κου καί ἐ­πι­λε­γο­μέ­νης τοῦ «Ἀ­κα­θί­στου Ὕ­μνου (ἔ­τος 1928) καί τόν κυ­ρί­ως κα­νό­να ἀ­πό τόν Πα­ρα­κλη­τι­κόν κα­νό­να εἰς τήν Πά­νταρ­χον καί Ζω­ο­ποι­όν Πα­να­γί­αν Τρι­ά­δα (ἔ­τος 1928).
Ὡς τα­πει­νή μας συμ­βο­λή στή σπου­δή τοῦ ποι­η­τι­κοῦ ἔρ­γου τοῦ ἀ­εί­μνη­στου αὐ­τοῦ ὑ­μνο­γρά­φου, ἄς θε­ω­ρη­θεῖ ἡ πα­ροῦ­σα με­λέ­τη μας.

Ἀπόσπασμα ἀπό τήν ὁμώνυμη μελέτη τοῦ γράφοντος πού δημοσιεύθηκε στό περιοδικό «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», τεῦχ. 811 (2006), σ. 789-827.
--------------------------------------------------------------------------------

[1] Στή Βιβλιοθήκη τοῦ Κυριακοῦ φυλάσσονται 242 χειρόγραφοι κώδικες περί τῶν ὁποίων ἐκπονήσαμε τό πρόσφατα ἐκδοθέν ἔργο μας: Κατάλογος τῶν Χειρογράφων Κωδίκων τοῦ Κυριακοῦ τῆς Σκήτης Ἁγ. Τριάδος Καυσοκαλυβίων, ἔκδ. Ἀ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2005 (στό ἑξῆς, Παταπίου μον., Κατάλογος).
[2] Ἡ ὕπαρξη ὁρισμένων ἀπό τά ἔργα αὐτα γνωστοποιήθηκε γιά πρώτη φορά μέ τή δημοσίευση τοῦ παραπάνω Καταλόγου μας, μιά πού εἶναι ἀκατάγραφα στά Εὑρετήρια πού δημιούργησε ὁ ἀρχιμανδρ. π. Γεώργιος Χρυσοστόμου στήν πολύ σημαντική του μελέτη: Τό ἔργον τοῦ ὑμνογράφου Γερασίμου μοναχοῦ Μικραγιαννανίτου. Εὑρετήρια, Θεσσαλονίκη 1997 (στό ἑξῆς: Εὑρετήρια).
[3] Γιά τό μοναχό Γεράσιμο βλ. ἐνδεικτικά: Μαρτζέλου Γ., "Ὁ ὑμνογράφος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας", Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 75 (1992), σ.1287-1296. Θεοκλήτου μοναχοῦ Διονυσιάτου, Γεράσιμος Μοναχός Μικραγιαννανίτης Ὑμνογράφος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1997. Χρυσοστόμου Γεωργίου, ἀρχιμανδρ., Ὁ ὑμνογράφος Γεράσιμος μοναχός Μικραγιαννανίτης καί οἱ Ἀκολουθίες του σέ ἁγίους τῆς Θεσσαλονίκης. Συμβολή στή μελέτη τοῦ βίου καί τοῦ ἔργου του, Θεσσαλονίκη 1997. Ὑμνήτωρ. Τόμος Ἀναμνηστήριος Γέροντος Γερασίμου Μοναχοῦ Μικραγιαννανίτου, Βέροια 2001.
[4] Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει νά ἐπισημανθεῖ ἡ ἀξιέπαινη προσπάθεια πού ἐπιμελῶς καταβάλει στίς μέρες μας ἡ φίλεργη συνοδία τοῦ ὁσιωτάτου Γέροντος μοναχοῦ Σπυρίδωνος, ὅπως καταγραφεῖ καί ἀξιοποιηθεῖ τό σύνολο τῆς πνευματικῆς δημιουργίας τοῦ ἀειμνήστου γέροντός τους, π. Γερασίμου. Ὡς συμβολή στήν προσπάθειά τους αὐτή ἄς θεωρηθεῖ ἡ παροῦσα μελέτη.
[5] Τἀ ἔργα αὐτά ἐκδόθηκαν πρόσφατα ἀπό τόν γράφοντα στό ἔργο: Ὅσιος Μάξιμος ὁ Καυσοκαλύβης. Ἁγιολογία-Ὑμνογραφία-Τέχνη. Συμβολή στή μελέτη τοῦ ἁγιορειτικοῦ μοναχισμοῦ κατά τόν 14ο αἰ., ἔκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2010.
[6] Γιά τόν περίφημο αὐτόν πνευματικό βλ. Παταπίου μοναχοῦ Ἁγιορείτου, Χαρίτων ὁ Πνευματικός (1836-1906). Βίος καί Ἔργα, ἔκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2003.
[7] Πληροφορίες γιά τή δραστηριότητά τους αὐτή μᾶς παρέχονται σέ ἀρκετά χειρόγραφα τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Κυριακοῦ πού προέρχονται ἀπό τήν Καλύβη τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου.
[8] Περί τῶν ἁγίων αὐτῶν βλ. Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου, Ἅγιος Ἀκάκιος ὁ Καυσοκαλυβίτης. Ἀπό τό περιβόλι τῆς Παναγίας στόν κῆπο τοῦ Θεοῦ, ἔκδ. Καλύβης Ἁγίου Ἀκακίου, Ἅγιον Ὄρος 2001.