Τα «χαμένα» χρόνια του Κόντογλου
Πού βρισκόταν, τελικά, ο κορυφαίος
ζωγράφος, αγιογράφος και συγγραφέας την πενταετία 1915-1919;
Νικόλας Παΐσιος20.07.2025
Στον πρόσφατο τόμο του Μουσείου Μπενάκη με τον ευσεβιστικό
τίτλο «Εις οσμήν ευωδίας πνευματικής. Φώτη
Κόντογλου διαχρονικές δημιουργίες», ο κ. Δημήτρης Παυλόπουλος δημοσιεύει ένα «Αγνωστο Τετράδιο Σχεδίων του Φώτη Κόντογλου».
Τα σχέδια αυτά υποτίθεται πως έχουν γίνει στη Μασσαλία
κατά τη διάρκεια της «παρισινής περιόδου» του ζωγράφου και απεικονίζουν, μεταξύ
άλλων, σκηνές σε ρωσικό στρατόπεδο κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου.
Δυστυχώς ο Δ. Παυλόπουλος δεν προσφέρει πολλά στην
επιστήμη του με τη δημοσίευση αυτή. Τα σχέδια αυτά δεν «συνιστούν τεκμήρια της
παρισινής περιόδου» του Κόντογλου, αλλά, αντίθετα, είναι τεκμήρια μιας
επιτήδειας αναβάπτισης (για να το θέσουμε κομψά).
Κάποιο βέβηλο χέρι πήρε ένα σημειωματάριο Ρώσου
αξιωματικού στρατοπεδευμένου στη νότια Γαλλία, έσβησε την υπογραφή του και
έβαλε τα αρχικά του Κόντογλου. Τα σχέδια αυτά είναι πολύ κατώτερα του
Κόντογλου, με σοβαρότατα σχεδιαστικά λάθη, έργα ανθρώπου που έχει διδαχθεί
ιχνογραφία σε στρατιωτική σχολή για τις ανάγκες του σχεδιασμού ενός πεδίου
μάχης. Εδώ όμως θα προσπαθήσουμε να δείξουμε με συντομία πως ο Κόντογλου
ουδέποτε ταξίδεψε ανάμεσα στα 1914 με 1919 στο Παρίσι.
Μέχρι τώρα η παραδεδεγμένη γνώση υποστηρίζει πως ο
Κόντογλου ταξιδεύει τότε στη Γαλλία, όπου και διάγει βίον πλάνητος. Ολη η,
ογκώδης πια, βιβλιογραφία στηρίζεται αποκλειστικά στα λεγόμενα του ζωγράφου
καθώς δεν υπάρχουν ούτε αυτόπτες και αξιόπιστοι μάρτυρες για τα επίμαχα έτη,
αλλά ούτε και κάποιο έγγραφο που να τον τοποθετεί εντός Γαλλίας.
Τα όσα όμως έχει πει κατά καιρούς ο Κόντογλου δεν
πρέπει να τα παίρνουμε και πολύ τοις μετρητοίς. Για παράδειγμα, όταν δηλώνει
ότι: «Εις Παρισίους εσπούδασα εις διαφόρους Σχολάς (Académie Julienne [sic] –
Grande Chaumière) και […] επεδόθην εις την μελέτην των κλασσικών έργων
ζωγραφικής εις τα Μουσεία Λούβρου, Λουξεμβούργου […]», τα λόγια αυτά μπορούν να
ελεγχθούν πολλαπλώς.
Είναι απολύτως βέβαιο πως δεν έχει γραφτεί ποτέ
στην Ελεύθερη Σχολή Ζωγραφικής Académie
Julien (επιπλέον διαστρεβλώνει και
αλλάζει φύλο στο όνομα της σχολής που υποτίθεται πως φοίτησε), σχεδόν απολύτως
βέβαιο πως δεν έχει παρακολουθήσει τα μαθήματα του, πολύ επιδραστικού γλύπτη
της περιόδου, Μπουρντέλ στη σχολή του, την Grande Chaumière. Ούτε και θα μπορούσε να δει κλασικά έργα ζωγραφικής στο Λούβρο ή στο Μουσείο του Λουξεμβούργου, καθώς, εξαιτίας του Πολέμου, το μεν Λούβρο είναι
κενό και κλειστό, το δε Μουσείο του Λουξεμβούργου έχει μετατραπεί σε Μουσείο των Συμμάχων και φιλοξενεί προπαγανδιστική τέχνη των χωρών της
Αντάντ.
Ολα τα λεχθέντα από τον Κόντογλου για την περίοδο αυτή
ανήκουν στη σφαίρα της αυτομυθοπλασίας και όχι της αυτοβιογραφίας.
Μα τότε πού ακριβώς βρίσκεται ο ζωγράφος; Το μυστήριο
έχει προοικονομηθεί σε μια δημοσίευση του 2023 (ο κ. Παυλόπουλος την αγνοεί
παντελώς).
Το μυστικό του Αγίου Ορους
Ο μοναχός Πατάπιος της Ιεράς Σκήτης Καυσοκαλυβίων, δημοσιεύει εκείνη τη χρονιά στην περιοδική έκδοση «Ανάλεκτα Ανθρωπιστικών Επιστημών» τα γράμματα του Κόντογλου στον επιστήθιο φίλο
του Ανδρέα Τριγγέτα. Από αυτά προκύπτει πως την άνοιξη του 1920 ο
Κόντογλου υπηρετεί στρατιωτική θητεία, κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, στη Στρατιωτική Διοίκηση
Σμύρνης.
Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι η αποκάλυψη από τον π. Πατάπιο Καυσοκαλυβίτη της ύπαρξης ενός ανέκδοτου σημειωματαρίου του Κόντογλου (Σεπτέμβριος – Νοέμβριος 1915) από όπου προκύπτει πως ο ζωγράφος είναι ήδη επιστρατευμένος στην αρχή του Εθνικού Διχασμού.
Πρόσφατα, το τεκμήριο αυτό δημοπρατήθηκε από τον οίκο «Ανδρέας Βέργος» και πριν από τη δημοπρασία υπήρχε η δυνατότητα
να γίνει αυτοψία. Η προέλευση και η γνησιότητα του σημειωματαρίου είναι
ακλόνητες, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει με το «Αγνωστο Τετράδιο Σχεδίων» του
Δ. Παυλόπουλου. Εκεί, η προέλευση του «Αγνώστου Τετραδίου» είναι, στην καλύτερη
περίπτωση, αμφίβολη και, στη χειρότερη περίπτωση, απλά κατασκευασμένη.
Υποτίθεται πως προέρχεται από το αρχείο του νομικού και δημοσιογράφου Γιώργου Δ. Καρανικόλα, καθώς «σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες [sic], ο
Καρανικόλας ήταν φίλος του Φώτη Κόντογλου». Δυστυχώς για τον κ. Παυλόπουλο, οι
προφορικές μαρτυρίες αγνώστων και ανωνύμων μπορεί να είναι χρήσιμες για την
αποκάλυψη παράνομων δραστηριοτήτων (όπως για παράδειγμα η παραχάραξη έργων
τέχνης), αλλά παντελώς άχρηστες σε επώνυμες δημοσιεύσεις που θέλουν να
λογίζονται επιστημονικές. Και μάλιστα όταν επικαλείται τέτοιου είδους
μαρτυρίες, κυρίως δε όταν δεν υπάρχει δυνατότητα ελέγχου του βάρους και της
αξιοπιστίας τους από την ακαδημαϊκή κοινότητα, δηλαδή συναδέλφους του
ιστορικούς της τέχνης.
Θητεία στο χακί και όχι εις την Εσπερίαν
Τα δεδομένα πλέον είναι δύο. Ο Κόντογλου υπηρετεί στο
στράτευμα τόσο το 1915 όσο και το 1920. Αλλά τι κάνει στο ενδιάμεσο; Βρίσκεται
στη Γαλλία; Η απάντηση είναι απλή. Συνεχίζει να υπηρετεί στο στράτευμα. Οποιος
υποστηρίζει το αντίθετο, ίπταται επί πτερύγων ανέμων αχαλίνωτης φαντασίας και
αγνοεί τα στοιχειώδη ιστορικά δεδομένα. Η Ελλάς του 1910-1920 έχει επιδοθεί σε
αλλεπάλληλες πολεμικές περιπέτειες και σε εμφύλιες συρράξεις. Βαλκανικοί Πόλεμοι, Εθνικός Διχασμός, Πρώτος
Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Εκστρατεία. Μερικοί έφεδροι οπλίτες θυσίασαν πάνω από δέκα χρόνια (1912-1923) για την
πατρίδα τους. Υπήρχε τρόπος να αποστρατευτεί, εν καιρώ πολέμου, ο
Αποστολέλης/Κόντογλου και ακολούθως να ταξιδέψει, εν καιρώ πολέμου, στη Γαλλία;
Ο Κόντογλου υπηρετεί στο στράτευμα
τόσο το 1915 όσο και το 1920. Αλλά τι κάνει στο ενδιάμεσο; Βρίσκεται στη
Γαλλία; Ή μήπως όχι;
Για να έχει συμβεί κάτι τέτοιο θα έπρεπε να ίσχυαν οι
ακόλουθες προϋποθέσεις. Πρώτον, θα μπορούσε να είχε λιποτακτήσει. Αυτό όμως θα
του επέφερε αυτομάτως την ποινή του θανάτου από το Στρατοδικείο. Αφού υπηρετεί
και το 1920, είναι προφανές πως αυτό ουδέποτε συνέβη. Δεύτερον, θα μπορούσε να
έχει απαλλαγεί νομίμως για σοβαρούς λόγους υγείας, για παράδειγμα να έχει
επικαλεστεί την πανδημική μάστιγα εκείνης της περιόδου, τη φυματίωση. Ας
υποθέσουμε ότι αυτό έγινε και ο Κόντογλου έφυγε για το Παρίσι. Αλλά και έτσι να
είχαν τα πράγματα, τότε πώς επιστρατεύεται πάλι το 1920; Εγινε καλά; Φαντάζεται
ίσως ο κ. Παυλόπουλος πως στη Μασσαλία υπάρχει κάποιο σανατόριο, από όπου ο
Κόντογλου αναδύεται αναγεννημένος δίκην φοίνικος για να υπηρετήσει εκ νέου;
Είναι γνωστό βέβαια πως η ανθρώπινη φαντασία δεν έχει όρια, αλλά η επιστημονική
έχει – εκείνα που της θέτει ο ορθός λόγος.
Αμαρτίες
Συνοψίζουμε, λοιπόν: ο Κόντογλου δεν έχει πάει στη
Γαλλία. Θέλει όμως εκ των υστέρων να αποκτήσει ό,τι δεν έχει: θητεία στην
Εσπερία. Και επειδή αυτή δεν υφίσταται, την εφευρίσκει, και δεκαετίες μετά
παρασύρει τους μελετητές του. Η «αμαρτία» του Δ. Παυλόπουλου δεν είναι πως
παρασύρθηκε από τον Κόντογλου (άλλωστε ούτε ο πρώτος θα είναι αλλά ελπίζουμε να
είναι ο τελευταίος), ούτε πως άθελά του έγινε συνένοχος ανόσιων πράξεων (η
βέβηλη χειρ με τις μονογραφές Φ.Κ.) με ό,τι αυτό συνεπάγεται – αλλά ούτε καν πως
δεν μπορεί να ξεχωρίσει την ποιότητα των αυθεντικών σχεδίων του Κόντογλου. Η
«αμαρτία» του είναι κυρίως ακαδημαϊκή: δύο χρόνια μετά τη δημοσίευση των
επιστολών προς Τριγγέτα, τις αγνοεί πλήρως και προχωρεί αμέριμνος στη
δημοσίευση «Αγνώστου Τετραδίου Σχεδίων».
Ο σπουδαίος και μοναδικός Κόντογλου
δεν έχει ανάγκη από τα Παρίσια, όσο και αν νόμιζε πως είχε.
Υπάρχει ένα σημείο όπου η ιστοριογραφία συναντιέται με
την πίστη και αυτό συνοψίζεται στη φράση από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη: «η
Αλήθεια ελευθερώσει υμάς», αλλά και ημάς. Ο σπουδαίος και μοναδικός Κόντογλου
δεν έχει ανάγκη από τα Παρίσια, όσο και αν νόμιζε πως είχε.
*Στο τεύχος Ιουλίου – Αυγούστου της
Athens Review of Books, που μόλις κυκλοφόρησε, δημοσιεύεται εκτενής μελέτη για
την πενταετία 1914-1919 στη βιογραφία του Φώτη Κόντογλου. Η «Κ» με τη σειρά
της, δημοσιεύει σύνοψη της μελέτης αυτής, ειδικά γραμμένης για τους αναγνώστες
της.
