ΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου

Εἰκονογραφικά Νεομαρτύρων:

 Οἱ ἀπεικονίσεις τους στό Ἅγιον Ὄρος

κατά τόν 19ο καί μέχρι τά μέσα τοῦ 20οῦ αἰώνα

Στίς μέρες μας, οἱ Νεομάρτυρες τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας βρίσκονται στό ἐπίκεντρο τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας, τά πορίσματα τῆς ὁποίας καταγράφονται ἀπό τούς ἐρευνητές σέ μελέτες καί ἄρθρα ἀλλά καί στά Πρακτικά εἰδικῶν ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων, πού ἔχουν διοργανωθεῖ κατά τίς τελευταῖες δεκαετίες στόν τόπο μας. Στό πλαίσιο αὐτό, νέα, ἄγνωστα τίς περισσότερες φορές, ἁγιολογικά κείμενα, Μαρτύρια καί Ἀκολουθίες, τῆς μεταβυζαντινῆς κυρίως περιόδου, βλέπουν τό φῶς τῆς δημοσιότητας, συμβάλλοντας στή μελέτη τόσο τοῦ φαινομένου τῶν Νεομαρτύρων ὅσο καί τῆς περαιτέρω λειτουργικῆς τους τιμῆς. Παράλληλα, στό φῶς τῆς ἔρευνας τίθεται καί ἡ εἰκονογράφηση τῶν Νεομαρτύρων, ὅπως αὐτή ἀποτυπώθηκε σέ μεγάλο ἀριθμό τοιχογραφιῶν, φορητῶν εἰκόνων καί χαλκογραφιῶν, πού ἀπεικονίζουν  τή μορφή τους, τό μαρτύριο τους ἤ τήν κοίμησή τους καθώς καί σκηνές ἀπό τή δράση καί τά θαύματά τους.

  Ἀνάμεσα στά σημαντικότερα κέντρα εἰκονογράφησης τῶν ἁγίων Νεομαρτύρων καί ἀναπαραγωγῆς τῶν χαλκογραφιῶν πού τούς ἀπεικονίζουν εἶναι καί τό Ἅγιον Ὄρος. Ἄλλωστε, τουλάχιστον τό ἕνα τρίτο ἀπό τούς νεοφανεῖς αὐτούς Ἁγίους εἶναι Ἁγιορεῖτες ἤ πνευματικά τέκνα Ἁγιορειτῶν πατέρων, ἀπό τούς ὁποίους καθοδηγούμενοι πνευματικά ἀξιώθηκαν τοῦ Μαρτυρίου. Θά πρέπει ὅμως νά τονιστεῖ ὅτι στόν ἁγιορειτικό χῶρο δέν ἔχει γίνει συστηματική ἔρευνα καί μελέτη τῶν τοιχογραφιῶν, τῶν φορητῶν εἰκόνων ἀλλά καί τῶν χαλκογραφιῶν πού συνδέονται μέ τούς Νεομάρτυρες∙ ἔργα τά ὁποῖα σέ ἀρκετές περιπτώσεις παρουσιάζουν μεγάλο εἰκονογραφικό ἐνδιαφέρον. Τό περισσότερο ὑλικό παραμένει ἄγνωστο καί ἀνερεύνητο. Καί ἡ ὅποια δημοσίευση κάποιων ἀπό τά παραπάνω ἔργα τέχνης ἔχει γίνει εὐκαιριακά καί ὄχι μέ σκοπό μεθοδικῆς παρουσίασης τοῦ θέματος. Θά πρέπει πρῶτα νά δεῖ τό φῶς τῆς δημοσιότητας τό περιεχόμενο τῶν συλλογῶν τῶν ἔργων αὐτῶν προκειμένου στή συνέχεια νά καταστεῖ ἐφικτό νά ἐκτιμηθεῖ καί νά ἀξιολογηθεῖ τό ὑλικό μέ καλλιτεχνικά, ἱστορικά, λειτουργικά καί λαογραφικά κριτήρια.

   Ὡς συμβολή στή μελέτη τῆς εἰκονογράφησης τῶν Νεομαρτύρων στό Ἅγιον Ὄρος, κυρίως κατά τόν 19ο καί τήν πρώτη περίοδο τοῦ 20οῦ αἰώνα, ἄς θεωρηθεῖ ἡ παρούσα μελέτη. Στό πλαίσιο αὐτῆς τῆς πρώτης ἐρευνητικῆς μας προσπάθειας ἐπιχειρεῖται μία ἐπιλεκτική παρουσίαση εἰκαστικῶν νεομαρτυρολογικῶν ἔργων –τά περισσότερα ἀπό τά ὁποῖα ἀδημοσίευτα- πού βρίσκονται στόν ἀθωνικό χῶρο καί τονίζεται ἡ σημασία τους. Ἰδιαίτερη ἀναφορά γίνεται σ᾿ ἐκείνους τούς Νεομάρτυρες, τῶν ὁποίων ἡ ἐξιστόρηση τοῦ μαρτυρίου τους (πού συνέταξαν κυρίως Ἁγιορεῖτες συναξαριογράφοι καί ὑμνογράφοι) διαδόθηκε γρήγορα καί εἶχε βαθύτατη ἀπήχηση καί στήν εἰκονογραφία τους. Τό μαρτύριο μάλιστα ὁρισμένων ἀπ᾿ αὐτούς ξεπέρασε, σχεδόν ἀμέσως, τά τοπικά ὅρια καί ἡ φήμη τους ἀπέκτησε εὐρύτατο νόημα, γεγονός πού τά καθιέρωσε γρήγορα στή συνείδηση τοῦ λαοῦ, καί κατ᾿ ἐπέκταση, τῶν Ἁγιορειτῶν μοναστῶν. Γιά τόν λόγο αὐτό τά εἰκονογραφικά ἐργαστήρια, ἀνάμεσά τους καί τά ἁγιορειτικά, δέν ἀνέμεναν τήν ἐπίσημη ἁγιοκατάταξη προκειμένου νά εἰκονογραφήσουν τίς ἱερές μορφές τους. Στά ἐργαστήρια αὐτά συνεχίζεται ἡ εἰκονογραφική παράδοση καί σέ γενικές γραμμές ἀκολουθοῦνται παλαιότερα βυζαντινά πρότυπα πού ἐμπλουτίζονται μέ λεπτομερειακά ἀφηγηματικά στοιχεῖα, ἀλλά ἀποδίδονται καί προσωπογραφικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, τά ὁποῖα ἀντανακλοῦν τίς ἐνδυματολογικές συνήθειες τῆς ἐποχῆς...

   Ἡ εἰκονογράφηση τῶν νεομαρτύρων κατά τόν 19ο αἰώνα καί τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ, ὅπως τουλάχιστον ἀποτυπώνεται στό Ἅγιον Ὄρος, μέ τήν αὐθόρμητη καί ρεαλιστική εἰκαστική της γλώσσα ἐνέπνεε καί διαμόρφωνε πρότυπα καί ἀξίες στούς θεατές-πιστούς. Μέ τόν τρόπο αὐτό ἀναδεικνύεται ὁ θεολογικός, διδακτικός καί παιδαγωγικός χαρακτήρας τῆς εἰκονογραφικῆς τέχνης αὐτῆς τῆς περιόδου μέ τήν εἰκαστική ἀπόδοση τῶν πνευματικῶν ἄθλων καί τοῦ ἡρωϊσμοῦ τῶν ἁγίων νεομαρτύρων, ὥστε να παρακινοῦν τούς πιστούς πρός μίμησή τους.

  Θά ἦταν ἴσως ἄτοπος ὁ ἰσχυρισμός ὅτι στό πλαίσιο τῆς ἐν ἐξελίξει ἔρευνάς μας καταγράφεται τό σύνολο τῶν σωζόμενων εἰκονογραφικῶν παραστάσεων τῶν ἁγίων νεομαρτύρων, πού εἶτε βρίσκονται στό Ἅγιον Ὄρος εἴτε φιλοτεχνήθηκαν ἐκεῖ καί στή συνέχεια μεταφέρθηκαν ἀλλοῦ. Τό ἐγχείρημα εἶναι ἰδιαίτερα δύσκολο λόγω τοῦ μεγάλου ἀριθμοῦ τῶν ἀθωνικῶν καθιδρυμάτων καί τοῦ εὔρους τῆς ὑπό ἐξέταση χρονικῆς περιόδου. Ἀπομένει ἡ προσδοκία ὅτι ἡ ἀνίχνευση καί μελέτη τοῦ ἀθησαύριστου εἰκονογραφικοῦ ὑλικοῦ θά συνεχιστεῖ σύν Θεῷ.

Περίληψη τῆς εἰσηγήσεως τοῦ π. Παταπίου στό Ε΄ Ἐπιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Τέχνης, Ἀθήνα, 16 Δεκεμβρίου 2017

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ

Πατάπιος μοναχός Καυσοκαλυβίτης

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ:

ΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

(19ος ΑΙΩΝΑΣ - ΜΕΣΑ 20οῦ)

  Ἡ εἰκονογράφηση τῶν Νεομαρτύρων κατά τόν 19ο αἰώνα καί μέχρι τά μέσα τοῦ 20οῦ, ὅπως τουλάχιστον ἀποτυπώνεται στό Ἅγιον Ὄρος, μέ τήν αὐθόρμητη καί ρεαλιστική εἰκαστική της γλώσσα ἐνέπνεε καί διαμόρφωνε πρότυπα καί ἀξίες στούς θεατές-πιστούς. Μέ τόν τρόπο αὐτό ἀναδεικνύεται ὁ θεολογικός, διδακτικός καί παιδαγωγικός χαρακτήρας τῆς εἰκονογραφικῆς τέχνης αὐτῆς τῆς περιόδου μέ τήν εἰκαστική ἀπόδοση τῶν πνευματικῶν ἄθλων καί τοῦ ἡρωϊσμοῦ τῶν ἁγίων Νεομαρτύρων, ὥστε να παρακινοῦν τούς πιστούς πρός μίμησή τους.

                                                       ΑΝΑΓΓΕΛΙΑ ΟΜΙΛΙΑΣ

Ε ΄ Ἐπιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Τέχνης:

Ἀθήνα, Σάββατο 16 Δεκεμβρίου, περί τίς 12 τό μεσημέρι, στό Πολεμικό Μουσεῖο, αἴθουσα «Ἰωάννης Καποδίστριας»

Ε' ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ 5ου ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ