Η ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΝΑΟΔΟΜΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Μαμαλούκου Σταύρου

 Ἡ μεσοβυζαντινή ναοδομία τοῦ Ἁγίου Ὄρους

Ο ναός του Αγίου Προκοπίου του ομώνυμου βατοπεδινού κελλίου

Παρά την αναμφισβήτητα μεγάλη σημασία της αγιορείτικης ναοδομίας στα πλαίσια της μεσοβυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής αυτή παραμένει ως σήμερα ελλιπώς μελετημένη λόγω της ιδιομορφίας τοο αθωνικού χώρου αλλά και εξ αιτίας της δυσκολίαςτης εξετάσεως του ίδιου του πρωτογενούς υλικού.

Οι μεσοβυζαντινοί ναοί που σώθηκαν ως τις μέρες μας στο Αγιον Ορος είναι ολιγάριθμοι. Αυτό οφείλεται είτε στις φυσικές καταστροφές είτε στην έντονη οικοδομκή δραστηριότητα των επομένων αιώνων που εξαφάνισαν μεγόλο αριθμό εκκλησιών αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής για την ιστορία της μοναστικής πολιτείας περιόδου.

Σήμερα είναι γνωστοί 21 ναοί που μπορούν με κάποια ασφάλεια να χρονολογηθούν στη μεσοβυζαντινή περίοδο και διατηρούνται σε κατάσταση που είναι δυνατόν, ώς ένα βαθμό, να μελετηθούν. Αυτοί είναι ο ναός του Πρωτάτου και το παρεκκλήσιο του παντοκρατορινού κελλίου του Ραβδούχου στις Καρυές, το καθολικό της Μεγίστης Λαύρας με τα δύο παρεκκλήσια του, το εξωκκλήσι των Αγίων Αναργύρων κοντά στη Μεγίστη Λαύρα, το καθολικό της μονής Βατοπεδίου με τα δύο παρεκκλήσια του, το κυριακό της βατοπεδτνής σκήτης του Αγίου Δημητρίου, ο ναός του Αγίου Προκοπίου του ομώνυμου βατοπεδινού κελλίου, τα Λείψανα του καθολικού της παλαιάς μονής του Τροχαλά που βρισκόταν στη θέση του σημερινού βατοπεδινού κελλίου, το καθολικό της μονής Ιβήρων, ενδεχομένως και τα παρεκκλήσια του, το παρεκκλήσιο του Αγ. Ιωάννου Προδρόμου Ιβήρων, τα καθολικά των παλαιών μονών του Βοροσκόπου και του Καλυκά στην περιοχή της μονής Χελανδαρίου, το παρεκκλήσιο του παντοκρατορινού κελλίου του Φαρακλού, το παλαιό καθολικό της μονής Ξενοφώντος και το κυριακό της σκήτης της Βογορόδιτσας της μονής Αγίου Παντελεήμονος.

Στους ναούς αυτούς θα πρέπει να προστεθούν και τα καθολικά με τα παρεκκλήσια τους δύο παλαιών μονών εκτός των σημερινών ορίων του Αγίου Ορους, που ταυτίστηκαν από τον Ιω. Παπάγγελo· με τις αγιορείτικες μονές Μελισουργείου και Ζυγού.

Από την άποψη της χρήσεως οι περισσότεροι από τους ναούς ήταν καθολικά μονών και μονυδρίων. Αρκετοί ήταν παρεκκλήσια μεγαλυτέρων ναών. Μεταξύ των ναών περιλαμβάνονται κτίρια μεγάλων αλλά και περιορισμένων διαστάσεων, κάποτε εξαιρετικά μικρά. Η αρχική κτιριoλογική τους διάρθρωση ήταν γενικά απλή. Οι ναοί είχαν συνήθως τον κυρίως ναό και ένα στενό νάρθηκα, κάποτε διώροφο. Σήμερα, ωστόσο, οι μεγαλύτεροι και σημαντικότεροι ναοί έχουν δεχθεί ποικίλες επεμβάσεις και προσθήκες από τη μεσοβυζαντινή ήδη περίοδο, που τους έχουν καταστήσει κτιριολογικά σύνθετους. Ένας δεύτερος νάρθηκας, επίσης διόροφος όταν και ο αρχικός νάρθηκας διέθετε όροφο, με παρεκκλήσια εκατέρωθεν είναι οι συνηθέστερες προσθήκες.

Τυπολογικά οι σωζόμενοι ναοί, των οποίων ο τύπος είναι γνωστός, είναι, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, παραλλαγές του σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Ιδιόμορφος σταυροειδής είναι το καθολικό της Λαύρας. Στους τυπικούς σύνθετους σταυροειδείς εγγεγραμένους ανήκουν αρκετοί ναοί, όπως το καθολικό της Ξενοφώντος, ο Πρόδρομος της Ιβήρων και ο Αγιος Προκόπιος Βατοπεδίου. Σε μια παραλλαγή του ίδιου τύπου χωρίς παραβήματα ανήκουν τα παρεκκλήσια του καθολικού της Λαύρας και ο Αγιος Δημήτριος του καθολικού της Βατοπεδίου. Το χαρακτηριστικό στοιχείο της παραλείψεως των παραβημάτων συναντάται και στο καθολικό της Βοροσκόπου, που ανήκει σε μια παραλλαγή των μεταβατικών σταυροειδών εγγεγραμένων.

Το καθολικό της Βατοπεδίου, ο ναός του Αγίου Δημητρίου της βατοπεδινής σκήτης και, ενδεχομένως, το καθολικό της Ιβήρων έχουν εξ αρχής κτισθεί ως ναοί αθωνικού τύπου. Το καθολκό της Μελισσουργείου και το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου Βατοπεδίου ανήκουν σε μια παραλλαγή του τρικόγχου που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως συνεπτυγμένος αθωνικός. Τρίκλιτες βασιλικές είναι οι ναοί του Πρωτάτου και του Ραβδούχου. Μονόχωροι δρομικοί ήταν οι ναοί του Φαρακλού και ίσως του Τροχαλά.

Με βάση τα κατασκευαστικά και τα μορφολογικά στοιχεία τους μια μεγάλη ομάδα από τους σωζόμενους μεσοβυζαντινούς ναούς του Αγίου Όρους κατατάσσεται στη λεγόμενη Σχολή της Κωνσταντινουπόλως αν και αρκετά συχνά απαντώνται σε αυτούς στοιχεία που εντοπίζονται σε ναούς της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας που σχετίζονται περισσότερο με τη Θεσσαλονίκη. Αυτά είναι η διαμόρφωση των στεγών με συνδυασμό αετωματικών και καμπύλων απολήξεων, η διάρθρωση των όψεων με τυφλά αψιδώματα, συχνά πολλαπλά, η μορφή των αψίδων, συχνά τριπλόθυρων ή πολυγωνικών που, σε ορισμένες περιπτώσεις συνδυάζονται με ημικυκλικές, η μορφή των τρούλλων, η ύπαρξη διβήλχον ή και πολυβήλων ανοιγμάτων, η μορφή των ανοιγμάτων των θυρών και, κυρίως, των παραθύρων, η τοιχοποιία από εναλλάξ ζώνες αργολιθοδομής προσεκτικά αρμολογημένης και πλινθοδομής, κατασκευασμένης συχνά με το σύστημα της κρυμμένης πλίνθου.

Σε πολλούς ωστόσο ναούς διαπιστώνεται η παρουσία στοιχείων της λεγόμενης “Προελλαδικής Σχολής”, παραδείγματα της οποίας απαντούν σε ολόκληρη τη Βαλκανική χερσόνησο και της οποίας πολλά χαρακτηριστικά ανάγονται στην παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική παράδοση. Τέτοια στοιχεία είναι οι ημικυκλικές αψίδες, τα ανοίγματα ορισμένων μονολόβων ή διλόβων παραθύρων, οι τοιχοποιίες από απλή αργοπλινθοδομή κα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν στοιχεία, σχετικά με το σχεδιασμό των ναώνπου προκύπτουν από παρατηρήσεις στα κτίρια. Αξίζει να σημειωθούν η ομοιότητα των καθολικών Βατοπεδίου και Ιβήρων στην αρχική τους μορφή και η προσπάθεια μιμήσεως υψηλών προτύπων από παρακείμενους μικρούς ναούς, όπως στις περιπτώσεις του ναού του Ραβδούχου και του παρεκκλησίου του Αγίου Νικολάου Βατοπεδίου που φαίνεται ότι μιμούνται το Πρωτάτο και το καθολκό Βατοπεδίου αντίστοιχα.

Σταύρος Μαμαλούκος

Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών

 (Περίληψη του άρθρου: Παρατηρήσεις στην μεσοβυζαντινή ναοδομία του Αγίου Όρους 

17ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαολογίας και Τέχνης.)

ΠΗΓΗ: pemptousia.gr

Ο καλύτερος τρόπος για να ζωογονήσετε κάποιον

Όταν εύχεται κανείς για τον πλησίον του, μια καλή δύναμη βγαίνει απ’ αυτόν και πηγαίνει στον αδελφό και τον θεραπεύει και τον δυναμώνει και τον ζωογονεί.

 Άγιος Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης

 

 

ΠΗΓΗ: ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ

ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ: ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙΟΝ ΛΑΥΡΑΣ (Μέρος ΣΤ')

ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ: ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙΟΝ ΛΑΥΡΑΣ (ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΤΡΙΓΩΝΗ) 

Ἁγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη.

Προσκυνητάριον της Βασιλικής και Σεβασμίας Μονής Μεγίστης Αγίας Λαύρας
Μακάριος Τριγώνης, 1772 (Μέρος ΣΤ')

1. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Α')  
2. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Β')  
3. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Γ') 
4. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Δ') 
5. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Ε') 

ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΒΕΛΙΓΡΑΔΙΟΥ

Tον Ἰούλιο, 2014, ὁμάδα φοιτητῶν τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Βελιγραδίου Σερβίας, ἔχοντας ἐπικεφαλῆς τόν καθηγητή τῆς Λειτουργικῆς Νέναντ Μιλόσεβιτς, ἐπισκέφθηκαν τήν Σκήτη Καυσοκαλυβίων και τήν Καλύβη τοῦ Ἁγίου Ἀκακίου.

ΑΠΟ ΤΟ ΟΡΟΣ ΤΟΡΑ ΜΠΟΡΑ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

ΠΗΓΗ: Περιοδικό «Ὀρθόδοξη Μαρτυρία» ἀρ. 101 (2013), σελ. 29-30

ΜΝΗΜΗ ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΟΥ

                                     Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου

Μνήμη Γέροντος Θεοκλήτου Διονυσιάτου

  

Στίς 7/ 20 Ἰανουαρίου τοῦ 2006 ἐκοιμήθη σέ βαθύ γῆρας ὁ ὁσιακῆς μνήμης Γέρων Θεόκλητος Διονυσιάτης. Ἦταν ἡ ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τῆς Συνάξεως τοῦ Τιμίου Προδρόμου, εἰς τόν ὁποῖο εἶναι ἀφιερωμένη ἡ μονή Διονυσίου, ὁ τόπος τῆς μετανοίας ἀλλά καί τῆς δημιουργίας τοῦ μακαριστοῦ. Εἶχε κοινοβιάσει στή Μονή τό 1941, ὑπό τήν ὑπακοή τοῦ ἀείμνηστου ἡγουμένου Γαβριήλ Διονυσιάτου.

  Ἐπρόκειτο γιά τήν ἐπιφανέστερη σύγχρονη μορφή τοῦ Ἁγίου Ὄρους, καθώς ὑπῆρξε ὁ λογιότερος Ἁγιορείτης μοναχός τῆς ἐποχῆς του. Στήν ἑλληνορθόδοξη διανόηση καθιερώθηκε τό 1956 μέ τό περίφημο ἔργο του «Μεταξύ οὐρανοῦ καί γῆς. Ἁγιορειτικός Μοναχισμός», τό ὁποῖο ἀπέσπασε τό ἔπαινο τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν καί ἐπανεκδόθηκε ἐπανειλημμένως καί μεταφράσθηκε στή γαλλική, ἀγγλική, ρουμανική γλώσσα καθώς καί στήν ἀραβική ἀπό τόν τότε πατριάρχη Ἀντιοχείας Ἡλία. Εἶναι μάλιστα χαρακτηριστικό ὅτι τό βιβλίο αὐτό ἀποτέλεσε ἀντικείμενο ἔρευνας στήν διδακτορική διατριβή τοῦ λουθηρανοῦ πάστορα Claus Gnoth ὑπό τόν τίτλο «Ἀπάντηση τοῦ Ἄθω».

   Κατά γενική ὁμολογία, ἡ σκέψη τοῦ Γέροντος Θεοκλήτου ἦταν ἐμπνευσμένη καί θεοδίδακτη. «Ἡ πραγματική θεολογία εἶναι καρπός τῆς ἀσκήσεως», ἔλεγε. «Χρειάζεται νά προηγηθεῖ κάθαρση ἀπό τά πάθη. Καί γιά τόν λόγο αὐτό εἶναι ἀπαραίτητος ὁ πνευματικός ἀγώνας καί ἡ ἀνάγκη φυλακῆς τῶν θυρίδων τῆς αἰσθήσεως, διά τῶν ὁποίων εἰσέρχεται στή ψυχή ὁ διάβολος: «Ἤ ὁρῶν μή ἔρα ἤ ἐρῶν μή ὅρα». Ἐκτός ἀπό τό πλούσιο συγγραφικό του ἔργο ὁ γέρων Θεόκλητος διακρίθηκε ἐπίσης γιά τήν καρποφόρο καί ἐπιτυχή διακονία του ὡς Πρωτεπιστάτης τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί ὡς ἕνας ἀπό τούς συντελεστές τῆς ἐπάνδρωσης τῶν ἀθωνικῶν καθιδρυμάτων καί τῆς πνευματικῆς ἄνθησης τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀπό τήν δεκαετία τοῦ 1980 καί ἑξῆς.

  Ἀπό τό μεγάλο καί σημαντικό συγγραφικό ἔργο τοῦ μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτου παραθέτουμε ἐνδεικτικά τόν παρακάτω κατάλογο.

1.      Μεταξύ οὐρανοῦ καί γῆς

2.      Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης

3.      Ἀθωνικά Ἄνθη (Ἄρθρα – Μελέτες)

4.      Ὀρθόδοξα Μελετήματα (Ἄρθρα – Μελέτες)

5.      Διάλογοι στόν Ἄθω. Ἡ θεολογία τῆς νοερᾶς προσευχῆς

6.      Ὁ ἅγιος Νεκτάριος Αἰγίνης

7.      Τά 400 κεφάλαια περί Ἀγάπης, ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ

8.      Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς

9.      Ὀρθοδοξία καί Πολιτική

10. Ἡ Παναγία ἡ Λιμνιά

11. Ἡ ἀγάπη σείει τή γῆ

12. Ὁ στρατηγός Μακρυγιάννης, Πατέρας καί Διδάσκαλος τοῦ Γένους

13. Ὁ κοσμοκαλόγηρος Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης

14. Ἡ Ἀφωρισμένη (πρόκειται γιά τή Σμαράγδα Καραγατσίδου πού πολέμησε τόν ἅγιο Νεκτάριο καί ἀφορίσθηκε ἀπό τήν Ἐκκλησία)

15. Τά 100 Γνωστικά Κεφάλαια, ἁγίου Διαδόχου Φωτικῆς

16. Πρός τήν σεμνοτάτην ἐν μοναζούσαις Ξένην, ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ

17. Πρός πολιτευομένους

18. Ἱερομόναχος Ἀθανάσιος Ἰβηρίτης (1885-1973)

19. Ὁ ἅγιος Ἄνθιμος τῆς Χίου

20. Ὁ Γέροντάς μου Γαβριήλ Διονυσιάτης

21. Μαρία ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ

22. Ἡ αἵρεσις τῶν Νεορθοδόξων

23. Ἡ Παναγία Γοργροεπήκοος τῶν Ταπιανῶν

24. Ὁ νικολαϊτικός ἐρωτισμός τῶν νεορθοδόξων

25. Ἀθωνικά Ἄνθη (γ΄ τόμος)

26. Κύματα ἄγρια θαλάσσης ἐπαφρίζοντα τάς ἑαυτῶν αἰσχύνας

27. Χριστοκεντρικές ἐμπειρίες ἑνός Ἐρημίτου

28. Ἀθωνικά Ἄνθη (δ΄ τόμος).

  [Ὁ παρών κατάλογος βασίσθηκε σέ δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας Ὀρθόδοξος Τύπος (3 Φεβρ. 2006) ὑπό τόν τίτλο: «Μοναχός Θεόκλητος Διονυσιάτης. Ἡ ἐπιφανεστέρα σύγχρονος μορφή τοῦ Ἄθω»].

   Τόν Αὔγουστο τοῦ 2005, λίγους μῆνες πρίν τήν ἐκδημία τοῦ Γέροντος Θεοκλήτου, ὁ οἰκουμενικός πατριάρχης Βαρθολομαῖος τοῦ ἀπέστειλε ἐπιστολή (τοῦ παραλήπτου εὑρισκομένου «ἐν τῇ κλίνῃ τῆς ἀσθενείας» τοῦ νοσοκομείου τῆς μονῆς Διονυσίου), ἡ ὁποία θά μποροῦσε νά θεωρηθεῖ Ἐγκώμιο πρός τόν μακαριστό αὐτό Ἁγιορείτη λόγιο, τόν «ἐν συγγραφαῖς θεοσόφοις καί πολλά συμβαλούσαις πανθομολογουμένως εἰς τήν πνευματικήν ἀναγέννησιν τοῦ Ἁγιορειτικοῦ καί τῆς θαυμαστῆς ἀνθήσεως», ὅπως σημειώνεται χαρακτηριστικά. Τήν ἐπιστολή αὐτή παραθέτουμε στό τέλος τῆς παρούσας ἀνάρτησης.

       Σήμερα, ὀκτώ καί πλέον χρόνια ἀπό τήν ἡμέρα πού ἔσβησε ἡ ἀκάματη γραφίδα τοῦ π. Θεοκλήτου, ὁ πάντα ἐπίκαιρος ἁγιορείτικος λόγος του συνεχίζει νά ἐμπνέει καί νά διδάσκει. Ὁ γράφων, πού ἀξιώθηκα ἀπό τά φοιτητικά του χρόνια νά γνωρίσω τόν μακαριστό Θεόκλητος, ἤδη ἀπό τίς βαρυσήμαντες ὁμιλίες πού ἔκανε στήν ἰδιαίτερη πατρίδα μας τήν Ἀθήνα, καί ἀργότερα ὡς μοναχός νά διαλεχθῶ μαζί του γιά θέματα ὀρθόδοξης πνευματικότητας καί βίωσης τῆς ἁγιορειτικῆς μοναχικῆς ζωῆς, διατηρῶ τίς καλύτερες ἀναμνήσεις καί ἐμπειρίες ἀπό τήν πνευματική ἐπαφή μαζί του. Τό δέ πολυσχιδές συγγραφικό καί ὁμιλητικό του ἔργο ἀποτελεῖ πάντα ἕναν φωτεινό ὁδοδείκτη στίς ἁγιορειτικές μας σπουδές.

     Ἐλπίζουμε ἡ προσεχής ὀφειλόμενη ἀποτίμηση τῆς προσφορᾶς τοῦ μακαριστοῦ λογίου, νά φωτίσει περισσότερο τόσο τή θεολογική του σκέψη ὅσο καί τήν ὁσιακή καί πλήρη ἐμπειριῶν μοναχική ζωή του, πού λάμπρυνε τόν ὀρθόδοξο μοναχισμό καί μάλιστα τόν ἁγιορειτικό, τοῦ ὁποίου ἀποτελοῦσε τόν καλύτερο πρεσβευτή. Ἄς εἶναι αἰωνία του ἡ μνήμη! 

ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ: ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙΟΝ ΛΑΥΡΑΣ (Μέρος Ε')

ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ: ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙΟΝ ΛΑΥΡΑΣ (ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΤΡΙΓΩΝΗ)

 Ἁγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη.


Προσκυνητάριον της Βασιλικής και Σεβασμίας Μονής Μεγίστης Αγίας Λαύρας
Μακάριος Τριγώνης, 1772 (Μέρος Ε')

1. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Α')  
2. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Β')  
3. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Γ') 
4. Αγιορείτικη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Προσκυνητάριον Λαύρας (Μέρος Δ')