ΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου

Εἰκονογραφικά Νεομαρτύρων:

 Οἱ ἀπεικονίσεις τους στό Ἅγιον Ὄρος

κατά τόν 19ο καί μέχρι τά μέσα τοῦ 20οῦ αἰώνα

Στίς μέρες μας, οἱ Νεομάρτυρες τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας βρίσκονται στό ἐπίκεντρο τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας, τά πορίσματα τῆς ὁποίας καταγράφονται ἀπό τούς ἐρευνητές σέ μελέτες καί ἄρθρα ἀλλά καί στά Πρακτικά εἰδικῶν ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων, πού ἔχουν διοργανωθεῖ κατά τίς τελευταῖες δεκαετίες στόν τόπο μας. Στό πλαίσιο αὐτό, νέα, ἄγνωστα τίς περισσότερες φορές, ἁγιολογικά κείμενα, Μαρτύρια καί Ἀκολουθίες, τῆς μεταβυζαντινῆς κυρίως περιόδου, βλέπουν τό φῶς τῆς δημοσιότητας, συμβάλλοντας στή μελέτη τόσο τοῦ φαινομένου τῶν Νεομαρτύρων ὅσο καί τῆς περαιτέρω λειτουργικῆς τους τιμῆς. Παράλληλα, στό φῶς τῆς ἔρευνας τίθεται καί ἡ εἰκονογράφηση τῶν Νεομαρτύρων, ὅπως αὐτή ἀποτυπώθηκε σέ μεγάλο ἀριθμό τοιχογραφιῶν, φορητῶν εἰκόνων καί χαλκογραφιῶν, πού ἀπεικονίζουν  τή μορφή τους, τό μαρτύριο τους ἤ τήν κοίμησή τους καθώς καί σκηνές ἀπό τή δράση καί τά θαύματά τους.

  Ἀνάμεσα στά σημαντικότερα κέντρα εἰκονογράφησης τῶν ἁγίων Νεομαρτύρων καί ἀναπαραγωγῆς τῶν χαλκογραφιῶν πού τούς ἀπεικονίζουν εἶναι καί τό Ἅγιον Ὄρος. Ἄλλωστε, τουλάχιστον τό ἕνα τρίτο ἀπό τούς νεοφανεῖς αὐτούς Ἁγίους εἶναι Ἁγιορεῖτες ἤ πνευματικά τέκνα Ἁγιορειτῶν πατέρων, ἀπό τούς ὁποίους καθοδηγούμενοι πνευματικά ἀξιώθηκαν τοῦ Μαρτυρίου. Θά πρέπει ὅμως νά τονιστεῖ ὅτι στόν ἁγιορειτικό χῶρο δέν ἔχει γίνει συστηματική ἔρευνα καί μελέτη τῶν τοιχογραφιῶν, τῶν φορητῶν εἰκόνων ἀλλά καί τῶν χαλκογραφιῶν πού συνδέονται μέ τούς Νεομάρτυρες∙ ἔργα τά ὁποῖα σέ ἀρκετές περιπτώσεις παρουσιάζουν μεγάλο εἰκονογραφικό ἐνδιαφέρον. Τό περισσότερο ὑλικό παραμένει ἄγνωστο καί ἀνερεύνητο. Καί ἡ ὅποια δημοσίευση κάποιων ἀπό τά παραπάνω ἔργα τέχνης ἔχει γίνει εὐκαιριακά καί ὄχι μέ σκοπό μεθοδικῆς παρουσίασης τοῦ θέματος. Θά πρέπει πρῶτα νά δεῖ τό φῶς τῆς δημοσιότητας τό περιεχόμενο τῶν συλλογῶν τῶν ἔργων αὐτῶν προκειμένου στή συνέχεια νά καταστεῖ ἐφικτό νά ἐκτιμηθεῖ καί νά ἀξιολογηθεῖ τό ὑλικό μέ καλλιτεχνικά, ἱστορικά, λειτουργικά καί λαογραφικά κριτήρια.

   Ὡς συμβολή στή μελέτη τῆς εἰκονογράφησης τῶν Νεομαρτύρων στό Ἅγιον Ὄρος, κυρίως κατά τόν 19ο καί τήν πρώτη περίοδο τοῦ 20οῦ αἰώνα, ἄς θεωρηθεῖ ἡ παρούσα μελέτη. Στό πλαίσιο αὐτῆς τῆς πρώτης ἐρευνητικῆς μας προσπάθειας ἐπιχειρεῖται μία ἐπιλεκτική παρουσίαση εἰκαστικῶν νεομαρτυρολογικῶν ἔργων –τά περισσότερα ἀπό τά ὁποῖα ἀδημοσίευτα- πού βρίσκονται στόν ἀθωνικό χῶρο καί τονίζεται ἡ σημασία τους. Ἰδιαίτερη ἀναφορά γίνεται σ᾿ ἐκείνους τούς Νεομάρτυρες, τῶν ὁποίων ἡ ἐξιστόρηση τοῦ μαρτυρίου τους (πού συνέταξαν κυρίως Ἁγιορεῖτες συναξαριογράφοι καί ὑμνογράφοι) διαδόθηκε γρήγορα καί εἶχε βαθύτατη ἀπήχηση καί στήν εἰκονογραφία τους. Τό μαρτύριο μάλιστα ὁρισμένων ἀπ᾿ αὐτούς ξεπέρασε, σχεδόν ἀμέσως, τά τοπικά ὅρια καί ἡ φήμη τους ἀπέκτησε εὐρύτατο νόημα, γεγονός πού τά καθιέρωσε γρήγορα στή συνείδηση τοῦ λαοῦ, καί κατ᾿ ἐπέκταση, τῶν Ἁγιορειτῶν μοναστῶν. Γιά τόν λόγο αὐτό τά εἰκονογραφικά ἐργαστήρια, ἀνάμεσά τους καί τά ἁγιορειτικά, δέν ἀνέμεναν τήν ἐπίσημη ἁγιοκατάταξη προκειμένου νά εἰκονογραφήσουν τίς ἱερές μορφές τους. Στά ἐργαστήρια αὐτά συνεχίζεται ἡ εἰκονογραφική παράδοση καί σέ γενικές γραμμές ἀκολουθοῦνται παλαιότερα βυζαντινά πρότυπα πού ἐμπλουτίζονται μέ λεπτομερειακά ἀφηγηματικά στοιχεῖα, ἀλλά ἀποδίδονται καί προσωπογραφικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, τά ὁποῖα ἀντανακλοῦν τίς ἐνδυματολογικές συνήθειες τῆς ἐποχῆς...

   Ἡ εἰκονογράφηση τῶν νεομαρτύρων κατά τόν 19ο αἰώνα καί τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ, ὅπως τουλάχιστον ἀποτυπώνεται στό Ἅγιον Ὄρος, μέ τήν αὐθόρμητη καί ρεαλιστική εἰκαστική της γλώσσα ἐνέπνεε καί διαμόρφωνε πρότυπα καί ἀξίες στούς θεατές-πιστούς. Μέ τόν τρόπο αὐτό ἀναδεικνύεται ὁ θεολογικός, διδακτικός καί παιδαγωγικός χαρακτήρας τῆς εἰκονογραφικῆς τέχνης αὐτῆς τῆς περιόδου μέ τήν εἰκαστική ἀπόδοση τῶν πνευματικῶν ἄθλων καί τοῦ ἡρωϊσμοῦ τῶν ἁγίων νεομαρτύρων, ὥστε να παρακινοῦν τούς πιστούς πρός μίμησή τους.

  Θά ἦταν ἴσως ἄτοπος ὁ ἰσχυρισμός ὅτι στό πλαίσιο τῆς ἐν ἐξελίξει ἔρευνάς μας καταγράφεται τό σύνολο τῶν σωζόμενων εἰκονογραφικῶν παραστάσεων τῶν ἁγίων νεομαρτύρων, πού εἶτε βρίσκονται στό Ἅγιον Ὄρος εἴτε φιλοτεχνήθηκαν ἐκεῖ καί στή συνέχεια μεταφέρθηκαν ἀλλοῦ. Τό ἐγχείρημα εἶναι ἰδιαίτερα δύσκολο λόγω τοῦ μεγάλου ἀριθμοῦ τῶν ἀθωνικῶν καθιδρυμάτων καί τοῦ εὔρους τῆς ὑπό ἐξέταση χρονικῆς περιόδου. Ἀπομένει ἡ προσδοκία ὅτι ἡ ἀνίχνευση καί μελέτη τοῦ ἀθησαύριστου εἰκονογραφικοῦ ὑλικοῦ θά συνεχιστεῖ σύν Θεῷ.

Περίληψη τῆς εἰσηγήσεως τοῦ π. Παταπίου στό Ε΄ Ἐπιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Τέχνης, Ἀθήνα, 16 Δεκεμβρίου 2017

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ

Πατάπιος μοναχός Καυσοκαλυβίτης

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ:

ΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

(19ος ΑΙΩΝΑΣ - ΜΕΣΑ 20οῦ)

  Ἡ εἰκονογράφηση τῶν Νεομαρτύρων κατά τόν 19ο αἰώνα καί μέχρι τά μέσα τοῦ 20οῦ, ὅπως τουλάχιστον ἀποτυπώνεται στό Ἅγιον Ὄρος, μέ τήν αὐθόρμητη καί ρεαλιστική εἰκαστική της γλώσσα ἐνέπνεε καί διαμόρφωνε πρότυπα καί ἀξίες στούς θεατές-πιστούς. Μέ τόν τρόπο αὐτό ἀναδεικνύεται ὁ θεολογικός, διδακτικός καί παιδαγωγικός χαρακτήρας τῆς εἰκονογραφικῆς τέχνης αὐτῆς τῆς περιόδου μέ τήν εἰκαστική ἀπόδοση τῶν πνευματικῶν ἄθλων καί τοῦ ἡρωϊσμοῦ τῶν ἁγίων Νεομαρτύρων, ὥστε να παρακινοῦν τούς πιστούς πρός μίμησή τους.

                                                       ΑΝΑΓΓΕΛΙΑ ΟΜΙΛΙΑΣ

Ε ΄ Ἐπιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Τέχνης:

Ἀθήνα, Σάββατο 16 Δεκεμβρίου, περί τίς 12 τό μεσημέρι, στό Πολεμικό Μουσεῖο, αἴθουσα «Ἰωάννης Καποδίστριας»

ΜΩΫΣΕΩΣ ΩΔΗ

Παρουσίαση Ἀφιερωματικοῦ Τόμου πρός τιμήν τοῦ μακαριστοῦ μοναχοῦ Μωϋσέως Ἁγιορείτου

Ἀνάμεσα στίς πιό ἀγαπητές μορφές τῶν προσφάτως κοιμηθέντων Ἁγιορειτῶν Πατέρων συγκαταλέγεται ὁ Γέρων Μωϋσῆς Ἁγιορείτης.

Ἡ ἀκτινοβολία τόσο τῆς προσωπικότητάς του ὅσο καί τοῦ πολύ σημαντικοῦ συγγραφικοῦ του ἔργου ἁπλώνεται καί ἐκτός τῶν ὁρίων τοῦ Ἁγίου Ὄρους.

Τρία ἔτη μετά τήν πρός Κύριον ἐκδημία του, πού συνέβη τήν 1η Ιουνίου 2014, ἡ Ἱερά Μονή Βατοπαιδίου ἐξέδωσε Ἀφιερωματικό Τόμο πρός τιμήν του μέ τόν τίτλο «Μωϋσέως Ὠδή».

Στόν Τόμο πού περιλαμβάνει χαιρετισμούς ἐκκλησιαστικῶν προσώπων καί ἐργοβιογραφικά τοῦ μακαριστοῦ π. Μωϋσέως, συμμετέχουν ἔγκριτοι συγγραφεῖς μέ πολύ σημαντικές θεολογικές καί ἄλλες ἐπιστημονικές μελέτες. Ἀνάμεσα σ᾿ αὐτές καί ἡ μελέτη τοῦ γέροντος Παταπίου Καυσοκαλυβίτου ὑπό τόν τίτλο: «Ἡ ἀναγέννηση τοῦ Ἀθωνικοῦ Σκητιωτικοῦ Μοναχισμοῦ κατά τόν 17ο καί 18ο αἰώνα».

Ἡ παρουσίαση τοῦ Ἀφιερωματικού Τόμου θά πραγματοποιηθεῖ τήν Τετάρτη 4 Ὀκτωβρίου 2017 τό βράδυ στό Θέατρο Παλλάς στό κέντρο τῶν Ἀθηνῶν.

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ: Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΠΑΣΩΝ ΤΩΝ ΕΟΡΤΩΝ

                                     Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου

                     Χριστούγεννα: ἡ μητρόπολη ὅλων τῶν ἑορτῶν

ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ. ΕΙΚΟΝΑ ΣΤΟ ΝΑΟ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΙΤΕΑΣ.
 ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ. ΝΕΑ ΣΚΗΤΗ 1907

 Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ὀνόμασε τά Χριστούγεννα «μητρόπολιν πασῶν τῶν ἑορτῶν». Γιατί πράγματι, εἶναι ἡ ἀρχή καί πηγή ὅλων τῶν σωτηριωδῶν χριστιανικῶν γεγονότων, πού συνέβησαν στήν ἱστορία τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπινου γένους. Αὐτή ἡ φανέρωση τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο μας, ἡ εἴσοδός Του μέσα στή δική μας ἀνθρώπινη πραγματικότητα καί ἱστορία, μέσα στό εἶναι μας καί τή ζωή μας, εἶναι πράγματι «πάντων τῶν καινῶν καινότατον, τό μόνον καινόν ὑπό τόν ἥλιον» ὅπως διδάσκει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός…

   Ὁ ὅσιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος μᾶς λέγει ὅτι αὐτός πού ξέρει τί σημαίνει θεάρεστος ἑορτή, αὐτός πού δέ μένει στά φαινομενικά στοιχεῖα τῆς γιορτῆς, βλέπει κάθε γιορτή σάν ἕνα μέρος ἀπό τά ἐπουράνια καί τήν αἰωνιότητα. Καί σήμερα, πού ἡ πατρίδα μας ἐξακολουθεῖ να χειμάζεται ἀπό τήν οἰκονομική κρίση, πού ἀσφαλῶς εἶναι συνέπεια τῆς πνευματικῆς κρίσης. σήμερα πού τό σκοτάδι πού περιβάλλει τόν σημερινό ἄνθρωπο φαντάζει πιό βαθύ κι ἀπό τήν πιό σκοτεινή παραμονή Χριστουγέννων, χρειάζεται νά διατηρηθεῖ ἡ ἐλπίδα ὅτι κάποτε θά μπορέσει νά δεῖ τή λάμψη πού ἐκπέμπει τό θεῖο βρέφος μέσα στή καρδιά του.

   Ὁ ὅσιος Ἰσαάκ ὁ Σύρος διδάσκει πώς ἡ Γέννηση τοῦ 

Χριστοῦ εἶναι τό εὐτυχέστερο γεγονός πού συνέβη στήν ἱστορία τοῦ κόσμου. Καί μᾶς λέγει ἀκόμα πώς ὁ Θεός ἐνσαρκώθηκε γιά νά γνωρίσει ὁ κόσμος τήν ἀγάπη πού ἔχει γιά τή δημιουργία Του. Τό θαῦμα τελεσιουργεῖται στά ἐσώτερα τῆς ψυχῆς. Ὅσο ὁ ἄνθρωπος καλλιεργεῖ τήν ἀγάπη καί τήν ταπείνωση, τόσο γίνεται πιό οἰκεῖος μέ τόν γεννηθέντα στήν ταπεινή φάτνη Χριστό. Σπήλαιο γίνεται τότε ἡ ταπεινή καρδιά του.

   Ὁ μεγάλος ρώσος λογοτέχνης Ντοστογιέφσκυ, γράφει στό ἔργο του Ἀδελφοί Καραμαζώφ, ὅτι δέν ὑπάρχει καμμιά ἀπόλυτα ὡραία μορφή στόν κόσμο παρά ὁ Χριστός…   

    Ἄς κατανοήσουμε τή μεγάλη δωρεά τοῦ Θεοῦ σέ μᾶς, νά σαρκωθεῖ ἀπό ἀγάπη γιά τή δική μας σωτηρία. Καί στή συνέχεια, ἐμεῖς, στήν φιλάνθρωπη αὐτή κίνηση τοῦ Θεοῦ, νά συγκινηθοῦμε = νά συν-κινηθοῦμε, καί νά δώσουμε τό χέρι σ᾿ Ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος, «δι᾿ ἡμᾶς ἐφάνη ἐπί γῆς ταπεινός ἄνθρωπος, βουλόμενος ἑλκῦσαι», θέλοντας νά μᾶς τραβήξει πρός τά ἄνω, πρός τήν βασιλεία Του, ὅπως ψάλλουμε στον Ἀκάθιστο Ὕμνο.

 

Ἀποσπάσματα ἀπό Ὁμιλία τοῦ συγγραφέα στόν ἱερό ναό Μεταμορφώσεως Σωτῆρος Ἰτέας τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως Φωκίδος, κατά τήν Κυριακή 20 Δεκεμβρίου 2016. Στόν ἱερο Ναό εἶχε τεθεῖ πρός προσκυνηση ἀπό τούς πιστούς τμῆμα τοῦ ἱεροῦ λειψάνου τοῦ ὁσίου Ἀκακίου τοῦ Καυσοκαλυβίτου